Në prani të personaliteteve të jetës politike, ekonomike, kulturore, arsimore, shkencore dhe publike, më 16-17 maj 2008 në Ulqin zhvilloi punimet sesioni shkencor “Shasi i lashtë, monument i kulturës”, organizuar nga organizata joqeveritare “Ora”. Kryetari i kësaj shoqate, Ismet Kallaba, në fjalën e tij të hapjes theksoi rëndësinë e sesionit shkencor, i cili siç u shpreh ai, i tejkalon kufijtë e një aktiviteti të thjeshtë, çka dëshmon pjesëmarrja e personaliteteve të shquara të botës akademike e shkencore nga Mali i Zi, Kosova dhe Shqipëria. Ai beson se ky sesion, sado i kufizuar në numrin e studiuesve, do të shërbejë si nxitje për studime të tjera, do të përpiqet të ndriçojë ndonjërin prej mistereve të shumta të Shasit.
Kryetari i Komunës së Ulqinit, Gëzim Hajdinaga, në fjalën e tij përshëndetëse falënderoi organizatorin, studiuesit dhe të gjithë pjesëmarrësit e këtij aktiviteti shkencor. Ai shprehu gatishmërinë për mbështetjen e aktiviteteve të këtilla në komunën e Ulqinit, si dhe për kërkime arkeologjike në Shas.

Referuesi i parë në seancën e para ditës ishte prof. Dr Ruzhdi Ushaku, i cili solli të dhëna për etimologjinë e toponimit Shas. Kumtesa e radhës ishte e mr. Aleksandër Çilikov, i cili paraqiti rezultatet e punëve hulumtuese arkeologjike në lokalitetin e Qytetit të Vjetër të Shasit të vitit 1985, të cilat u vlerësuan lartë si pikënisje për gjurmime të mëtutjeshme arkeologjike. Prof. Dr Jahja Drançolli në kumtesën e tij foli për Kalanë e Shasit, Dr Moikom Zeqo trajtoi temën “Shasi, optika sinkronizuese e antikës së mesjetës”, imzot Zef Gashi u ndal në Shasin si monument të kulturës shpirtërore, kurse prof. Dr Shaban Sinani trajtoi Shasin në mesjetë sipas burimeve kishtare.
Në seancën e pasdrekës, prof. Dr Luan Malltezi foli për Shasin në shekujt XIV-XV, prof. Dr Muhamet Mala trajtoi marrëdhëniet e Shasit me trevat e Shqipërisë Veriore në shekujt XIII-XIV, prof. Dr Iljaz Rexha paraqiti të dhëna onomastike dhe demografike për Shasin dhe vendbanimet e anës së Bunës sipas defterëve osmanë të shekujve XV-XVI. M.A.

Monika Stafa diskutoi për Shasin ndër kohëra sipas të dhënave të regestit të Kolegjit Saverian të Gjuzepe Valentinit, Dr Nail Draga paraqiti të dhëna hartografike dhe demografike për Shasin. Kryeimami Rexhep Lika foli për xhaminë e Shasit dhe rolin e Islamit në ruajtjen e identitetit kombëtar dhe kulturor, kurse prof. Dr Dhimitër Doka dhe mr. Nexhat Avdiu theksuan potencialet turistike të Shasit dhe valorizimin e tyre.
Studiuesit diskutuan me argumente të gjuhësisë dhe etimologjisë, historisë, arkeologjisë dhe kulturës urbane. Ky sesion shkencor bëri të njohur para të gjithë shqiptarëve të sotëm faktin e harruar që kemi të bëjmë me një qytet të kulturës sonë të zhvilluar dhe u vu theksi në nevojën e vazhdimit të kërkimeve arkeologjike në terren. Shasi është me vlerë edhe për afirmimin e kulturës sonë kombëtare, si dhe për zhvillimin e turizmit të Ulqinit.
U vërtetuan të dhënat e deritanishme për jetën e qytetit, u plotësuan këto të dhëna, u bë një mbulim me burime e të gjitha llojeve për të gjitha periudhat e këtij qyteti. Gjëja më e rëndësishme është që u saktësua kalendari i lindjes dhe i zhvillimit të qytetit të Shasit. U ndryshua përfytyrimi i deritanishëm për kohën kur lindi, kur u zhvillua dhe kur u shua ky qytet. U relativizuan disa pohime të cilat nuk kanë pasur një mbës-htetje të vërtetë shkencore për Shasin.
Sipas studiuesve, rol të rëndësishëm kanë njoftimet për rezultatet e pashpallura të eksp-editës arkeologjike më 1985. Të dhënat historike pajtohen me ato arkeologjike dhe vërtetojnë vijimësinë e pandërprerë nga njëra periudhë në tjetrën. U dëshmua që në Shas ka gjurmë të një kulture parahistorike, që vjen dhe bëhet kulturë urbane të paktën prej shekullit të gjashtë. U dëshmua prania e kulturës ilire dhe, në vazhdim, kultura arbërore (shqiptare) e Komanit. U evidentua pra një prej qytetërimeve të hershme, u dëshmua lashtësia antike e këtij vendbanimi, e kulturës helene dhe romake, si dhe të shtresave të mëvonshme, duke përfshirë edhe shtresën osmane. U dëshmua periudha e krishtërimit të hershëm, ajo veneciane që ishte periudhë e lulëzimit të këtij qyteti, periudha e shuarjes së qytetit të Shasit dhe e ripopullimit mbas pushtimit osman.
Në debat shkencor, studiuesit nxitën kërkimet e mëtejme dhe këmbyen pikëpamjet me njëri tjetrit.
Si rekomandim i ngutshëm doli vënia në veprim e autoriteteve publike që të ndikojnë në përshpejtimin e procesit të vlerësimit të materialit të ekspeditës së parë arkeologjike në Shas, që ruhet në Muzeun Etnografik të Ulqinit, si dhe botimin e rezultateve të kësaj eks-pedite.
U propozua që të nxitet bashkëpunimi rajonal midis akademive, univ-ersiteteve dhe institucio-neve të tjera të kësaj fushe. Ky bashkëpunim të formulohet “Ndërtimi i kujtesës së humbur” dhe të ketë përkrahjen financiare të UNESCO-s. Po ashtu u propozua që konferenca të tilla për kulturën urbane të Shasit të organizohen në mënyrë periodike. U konstatua që ky është hapi i parë shpresëdhënës, që dija për Shasin mund të vihet mbi baza shkencore.
Veprimtaria shkencore u parapri me një vizitë shkencore turistike në Shas që iu dha mundësi studiuesve që një pjesë e tyre të prekin për herë të parë vetë qytetin dhe mbijetojat e tij.
Autor / Gjekë Gjonaj
Burimi / BUZUKU