Qendra dhe zona përreth
Qendra arkeologjike e Shasit përbëhet kryesisht nga rrënojat e disa kishave mesjetare të shkatërruara dhe një grumbull i paqartë me gjasë ndërtesash të vjetra në majën e kodrës që shtrihen mbi një rrafshinë të hapur, të rrahur nga erërat dhe të mbuluar me shkurre të egra.
Kodra e Shasit ndodhet menjëherë në jug të një liqeni të vogël, të rrethuar nga lehe të mëdha kallamishtesh, Liqenit të Shasit. Toka përreth është e një cilësie të dobët gjysmë karstike, ku vërehen ekonomi të vogla blegtorale në prona që janë ngritur mbi çifligjet e dikurshme të kohës osmane pas Luftës së Dytë Ballkanike në vitin 1913. Në qendër të fshatit më të ulët është një rrënojë e stërmadhe e mbuluar nga barërat dhe shkurret e një shtëpie të vjetër të pashait që, sipas rrëfimeve gojore të vendasve u dogj më 1913, pikërisht në kohën e Luftës së Dytë Ballkanike.
Dhuna shumë e përhapur ishte tipike në këtë trevë nga fundi i periudhës osmane, në mënyrë të veçantë pas vitit 1908, e lidhur kjo me mbështetjen që fiset shqiptare veriore i dhanë revolucionit xhonturk në Stamboll. Treva mbeti e harruar si gjatë Jugosllavisë monarkiste ashtu dhe në atë komuniste, ndërsa kolektivizimi pothuaj nuk e preku; sistemi i zotërimit të tokës në thelb ka mbetur deri në ditët e sotme ai i perudhës së Luftës së Parë Botërore.

Fshati i sotëm i Shasit gjendet mbi rrugën e ngushtë të asfaltuar që shkon midis qytetit të madh bregdetar të Ulqinit drejt Shkodrës në jug. Qendra arkeologjike e Shasit përbëhet kryesisht nga rrënojat e disa kishave mesjetare të shkatërruara dhe një grumbull i paqartë me gjasë ndërtesash të vjetra në majën e kodrës që shtrihen mbi një rrafshinë të hapur, të rrahur nga erërat dhe të mbuluar me shkurre të egra. Fshati i sotëm i Shasit është rreth një kilometër më tej. Ekonomia është e bazuar thuajse tërësisht në rritjen e deleve, ashtu siç ka qenë gjithnjë, ndërkohë që familjet shqiptare kanë një traditë të emigrimit.
Shqiptarët në këtë pjesë jugore të Malit të Zi janë në shumicë dërmuese muslimanë dhe vetëm një pakicë janë katolikë. Kjo përbërje kontraston me pozicionin fare pranë bregdetit dhe me pjesën përtej kufirit në Shqipërinë veriore, ku ka një prani më të madhe katolike. Qyteza e vogël e Vlladimirit (Katërkollës), rreth 2-3 kilometra në verilindje të Shasit, është qendra më e afërt qytetëse. Emri fillestar Vlladimir u rivendos nga komunistët jugosllavë më 1949 pasi ishte thuajse e sigurt lidhja e tij me Shën Vlladimirin, faltorja kryesore e të cilit në rajon ndodhet në Elbasan në Shqipëri. Gjatë sundimit osman ai mbajti emrin Kalkeren dhe ishte një qendër garnizoni osman shumë e vogël mbi rrugën lindje-perëndim që kalon përmes tij duke lidhur Shkodrën me këtë pjesë të bregdetit.

Kjo trevë është shkelur së pari dhe studiuar me hollësi nga ballkanistja e mirënjohur angleze Meri Edit Durham (Mary Edith Durham) në periudhën Eduardiane. Në përshkrimin e saj të titulluar “Përmes tokave të serbëve” (Through the Lands of the Serb) (1904), ajo thekson vështirësitë e skajshme që hasi në udhëtimin nga veriu i Shkodrës nëpër hapësirat e mëdha moçalishte (para punimeve të sotme për tharjen e tyre) me kalin e saj që çapitej përmes ujërave që shkonin deri në bark të tij. Nuk është ndoshta aspak e çuditshme pse ajo nuk provoi të shkonte afër Shasit ose nuk bëri një shmangie nga rruga kryesore për të vizituar qendrën arkeologjike.
Averil Cameroon -James Pettifer
Koha Javore