Prof. dr. Iljaz Rexha
Të dhëna onomastike dhe demografike për Shasin dhe vendbanimet e nahijes së Bunës së Përtejme sipas defterëve osmanë të shekujve XV dhe XVI (3)

Keto te dhena onomastike te deftereve kadastrale osmane kane nje vlere te madhe shkencore per te ndricuar dhe studiuar strukturen e ndryshimeve antroponimike, toponomastike, konfesionale, gjenealogjike, etnografike, sociale, sidomos ate demografike te popullsise, ne kete rast te hapesires gjeografike te Anes se Malit. Te dhenat onomastike qe i kemi deshifruar, parashtruar dhe analizuar ne kete punim, te nxjerra nga defteret origjinale kadastrale osmane nga shekujt XV-XVI, perbejne deshmi te pakundershtueshme qe provojne se hapesira e Anes se Malit ne mesjete ishte e banuar krejtesisht nga popullsia albane – shqiptare, ne shumice e besimit katolik, ndersa me nje perqindje te vogel e besimit islam. Rrethanat dhe kushtet historike bene qe gjate shekujve ne vijim 2/3 e shqiptareve katolike te kalojne ne fene islame, ndersa 1/3 ne ate ortodokse. Nje pjese e katolikeve shqiptare arriti ta ruaje besimin, identitetin, gjuhen dhe traditen e vjeter zakonore shqiptare deri ne ditet tona. Edhe shqiptaret myslimane, qe per arsye te njohura dhe per te perfituar privilegje dhe poste ne administraten shteterore osmane, edhe pse e nderruan fene e vjeter, por kurre nuk e identifikuan veten me pushtuesit osmanlinj, po ashtu arriten ta ruajne gjuhen, identitetin dhe traditen e vjeter shqiptare. Ndersa shqiptaret e besimit katolik qe kaluan apo u konvertuan ne fene ortodokse, e humben gjuhen, identitetin dhe traditen shqiptare, dhe plotesisht u asimiluan ne sllave. Ne keto vendbanime kemi te bejme me nje popullsi albane – shqiptare autoktone, vazhduese e popullsise se hershme ilire, e formuar historikisht shume shekuj pepara depertimit sllav dhe atij osman ne keto treva. Keto te dhena te dores se pare kundershtojne dhe hedhin poshte hipotezat shkencore dhe antishqiptare te disa autoreve te huaj borgjeze, e sidomos te atyre sllave, te cilet orvateshin te paraqitnin popullsine shqiptare te kesaj ane si joautoktone, si te ardhur nga tokat e brendshme shqiptare me vone, aty kah fundi i shek. XVII dhe fillimi i shek. XVIII, pas luftrave austriako -turke (1683-1690). Edhe shumica e toponimeve te Anes se Malit jane deshmi se ato i kane emertuar per here te pare shqipfolesit, qe i kishte shenuar administrata e kohes, ne frymen e gjuhes shqipe, me nje influence te vogel nga administrata sllave dhe ajo osmaneturke, si: Shen Gjergj-i, Shen Koli, Shen Todri Shen Petra, Shen Andre, Shen Shirgji, Shen Mrija, Zogaj, Ifshas (Shasi), Gjonza, Kryq-i (Kruqi), Bukmir, Krroq-i, Bardon-i (Bardhoni), etj. Keto e disa te tjera toponime te kesaj ane jane regjistruar sipas natyres se gjuhes shqipe dhe me forma te shqipes, e jo me format sllave, sic i hasim vendbanimet tjera shqiptare ne viset e tjera, te kalkuara ose te perkthyera ne gjuhen sllave nga administrata mesjetare sllave, si: Sveti Gjorgje, Sveti Nikola, Sveta Marija, Sveti Andrija, Bardoniq – Beliq, Palabardh – Bjelopavliq, etj.

Disa toponime te protoshqipes se kesaj ane jane parasllave, si toponimi me substratin ilir bard+on> Bardon-i prane Bunes e disa te tjera, dhe ngjan te jene krijuar ne kohen antike, si edhe toponimet tjera me bazen – ilire apo te protoshqipes bard=bardh, qe jane deshmuar ne burimet e shkruara mesjetare sllave dhe osmane jo vetem ne kete ane, por edhe ne hapesiren tjeter gjeo grafike ne Kosove Bardoniq (Gjakove) dhe Maqedoni Bardofci (Shkupi), etj. Ne vijim dua te shtoj se etika shkencore e kerkon te thuhet se te dhenat onomastike per vitin 1485 jane marre nga origjinali, por edhe nga Defteri i regjistrimit te sanxhakut te Shkodres qe e perktheu dhe e botoi historiani i mirenjohur, i ndjeri Selami Pulaha ne vitin 1974 ne Tirane. Ne defterin e vitit 1485 ka te dhena vetem per 20 vendbanime qe i takonin nahijes se Bunes se Pertejme, ndersa ne kemi deshifruar dhe nxjerre te dhena onomastike dhe demografike per here te pare edhe per 60 vendbanime me trollishta qe ishin perfshire ne nahijen e Bunes se Pertejme nga defteri i mevonshem i vitit 1582, qe ende nuk eshte botuar dhe qe ka te beje po ashtu me regjistrimin e territorit te sanxhakut te Shkodres te vitit 1582. Nje kopje te origjinalit te ketij defteri e posedoj edhe une, te cilin jam duke e deshifruar dhe pergatitur per botim. Studiuesja Perparime Huta e botoi librin me titull: Fshati ne Sanxhakun e Shkodres ne shekujt XV-XVI, Tirane, 1990, qe bazohet kryesisht ne deshifrimet onomastike dhe demografike qe i ka bere pjeserisht Selami Pulaha e qe gjenden ne doreshkrim ne Institutin e Historise ne Tirane, te cilat ne nuk i kemi pasur ne dore e as qe kemi ditur se ato ekzistojne. Andaj duhet pasur kujdes se ata studiues qe sherbehen me dokumentet e deshifruara nga dikush tjeter e qe nuk e njohin paleografine mesjetare te shkrimit te gjuhes perkatese, ne kete rast te gjuhes osmane, mund te bejne leshime dhe gabime serioze ne interpretimin dhe paraqitjen e punimeve te tyre. Ne librin e siperpermendur te Perparime Hutes, ku trajtohet fshati dhe problematika demografike ne Sanxhakun e Shkodres, mjerisht nje numer i konsiderueshem i nomenklatures se emertimeve te vendbanimeve kane dale me forma te shtremberuara dhe jo te sakta ne transkriptim.

Koha Javore