Zapis  o džamiji u  u Starom gradu,  hadži Halil Skurovoj ili “Carskoj” kako je naziva   Evlija Čelebija

Još iz antičkih vremena na ovim prostorima,  živjeli su  i stvarali mnogi znani i neznani umjetnici, oplemenjujući  ove prostore  svojim djelima, ostavljajući  do današnjih dana  bezbrojnim  generacijama, veličanstvena djela jedne  bogate  i impozantne kulturne baštine.  Danas se ostaci ove kulture mogu  vidjeti i sresti  na  mnogim  mjestima među  drevnim zidinama  Starog grada, posebno, ali i na drugim lokalitetima,  gdje su uspjeli da se sačuvaju od zuba vremena,  ali i od ljudskog nemara.

           Pisana istorija, još od Plinija Starijeg govori o burnoj prošlosti ovoga grada, starog više od 2500 godina. Poseban utisak ostavljaju arheološki ostaci zidina, i drugih objekata koje je vrijeme sačuvalo, kao i ostaci nekih objekata koji su burna istorija, zemljotresi i zub vremena gotovo uništili. Spomenici koji su danas sačuvani potiču uglavnom iz perioda Otomanske imperije, koja je i najduže trajala ovim prostorima. Turci, koji su donijeli Islam, donijeli su i drugi stil u arhitekturi. Počinje gradnja mnogih džamija, hamama, gradskih česmi kao i utvrđivanje gradskih zidina. Mnogi objekti se obnavljaju i preuređuju, i sve to doprinosi nastanku jedne  orijentalne arhitekture, jedinstvene u ovom dijelu Evrope. Većina ovih objekata se nalazi među drevnim zidinama Starog grada i nijemi su spomenik burne prošlosti grada, koji je kroz istoriju često mijenjao gospodare, ali se kao feniks ponovo uzdizao i opstajao na ovoj vjetrometini Jadrana i Mediterana. Spomenika ima i van zidina Starog grada, bez obzira što je  vrijeme i nebriga  učinila, da mnogi  i nestanu.  Svakako najinteresantnija  je stara trgovačka čaršija,  koje nažalost više nema, kao i mnoge česme koje su bile ukras grada,. Jedino je obnovljena  i vraćena samo ona na početku nekadašnje čaršije, dok su ostale prepuštene zaboravu.  Velelepna Pašina kuća, kao i stara zgrada opštine »Beledija« su u ruševinama, prepuštene vremenu i nebrizi kompetentnih organa, ali i nadi, da će se ipak  naći  neki razuman »funkcioner« koji će narediti njihovu restauraciju i obnovu. Sahat kula je posebna priča, obnovljena je nakon zemljotresa i tu je stalo i vrijeme i sat na njoj.

Posebna priča su džamije. One su rušene planski i sistematski, voljom  moćnika raznih režima. Srušene su i uklonjene tri velelepne džamije: » Džamija Meterizi», « Džamija Mornara » i « Džamija Meraja».Srećom  počeli su da duvaju neki drugi vjetrovi,  i već je  ispraviljena  jedna nepravda.  Konačno je nakon osam decenija ponovno izgrađena na istim temeljima  vjerovatno, najstarija dzamija  na Balkanu« Dzamija Mornara« Zbog spleta raznih okolnosti,  ne želim sada da dublje  ulazim  u analizu događaja zašto je dolazilo  do rušenja i uklanjanaja, posebno  džamija, jer je to poznata stvar.  Znam da se točak istorije  ne može vratiti natrag,  ali se ne smiju zaboraviti neke stvari čiji su autori  bili bolesni umovi. Danas se mogu, i moraju ispravitii nepravde koji su ti bolesni umovi i pratagonisti bolesnih režima, činili u ime tih režima. Njihova politika, mržnje posebno prema vjeri i njenim sakralnim objektima je u određenim periodima prerasla u opsesiju.

Ta opsesija, ta mržnja je nažalost, dovodila  do uklanjanja i rušenja tako lijepih sakralnih objekata, koji bi u današnje vrijeme bili  izuzetno atraktivni, ne samo kao  vjerski, već i kao  spomenici jedne impozantne kulturne prošlosti. Danas bi   van svake sumnje bili i magnet za strana ulaganja i strane turiste. Takva ponašanja nažalost, dovodila su do uklanjanja i rušenja džamija, ali  je to  samo jačalo i učvrćivala   vjeru. Posebno se to odnosilo na muslimanske vjerske objekte, na pomenute džamjie koje su uklonjene bez ikakvog razloga.  Svijet se tada, kao i uostalom i  kasnih devedesetih godina, kada je  samo  u Bosni srušeno 36 džamija zgražavao, i čudio  tako neviđenom  varvarstvu. Siguran sam  da su  ta gospoda  znala da je  Islam  bila i ostala vjera mira i tolerancije. Ali bolesnim umovima su bile potrebne takve ideje i takva djela kako bi zbog bolesnih nacionalnih interesa, samo njima znanih dvorili se svojim pristalicama., u čije su ime to i radili. Srećom, veoma brzo su bili osuđivani i od svoji pristalica i naroda u čije ime su to i radili.

Primjer Ulcinja,  gdje se vijekovima gradio i njegovao  jedan poseban suživot među konfesijama,  jako je  bitno naglasiti, jer on može biti primjer u mnogim sličnim višenacionalnim i multikonfesionalnim sredinama, bilo gdje u svijetu, gdje žive multikonfesionalne i multinacionalne zajednice.  Zbog ove tradicije  i ovakavog  sklada koja je    je sačuvana do današnjih dana, ovaj grad je ostao miran u svim vremenima, bez obzira što su uvijek postojali ti bolesni umovi koji su uglavnom radili za svoje interese.  Zbog svega toga  je naš grad bio primjer u svim ratovima, posebno u ovom posljednjem, suludom 90 godina,  koji je razorio jednu veliku i lijepu državu.

Ovim napisom, želim  podsjetiti čitaoce na  jednu  drevnu bogomolju koja se nalazi unutar zidina Starog grada, i koja je istovremeno jedan od najljepših spomenika naše kulture.. Više od 300 godina je  bila  mjesto okupljanja vjernika islamske vjeroispovjesti. Riječ  je o Hadži Halil Skurovoj džamiji u kojoj su klanjali i u njoj  učili  Kur’an mnogi žitelji ovog grada. Sa njenog nekada visokog minareta mogao se daleko čuti glas mujezina, i to sve do momenta kada je voljom moćnika komunističkog režima pretvorena u magacin, a 1975. godine u dio muzejskog kompleksa.  Kakva ironija, kao da Stari grad nije muzej sam po sebi. Ali, polupismenim komunistima se nekako i može progledati  kroz prste, dok  njihovim poltronima iz redova islamske vjeroispovjesti, posebno, nikako. Nažalost, neki od njih se i danas »šepure« i još uvijek su blizu vlasti, ali im  savjest   teško može biti mirna. Umjesto da džamiji vrate staru funkciju čemu je i bila namijenjena i služila više od 300 godina, svjesno prave fatalnu grešku, preuređujući jedan sakralni objekat u dio muzejskog komleksa, koji uzgred rečeno uglavnom i zjapi prazan. Dolaskom Otomanske imperije 1571 god.  na ove prostore dolazi i do širenja nove vjere. Velika » Džamija Mornara »na samoj obali mora,  bila je  veliko iznenađenje ali i znak da je Islam već imao svoje korijenje.  Mauri su  još u 14. Vijeku podigli veliku džamiju kao uslov trgovine sa domicilnim stanovništvom.   Ona  je bila i ostala spona i izazov širenju  Islama na ovom tlu. Uvidjevši da je nova vjera, vjera mira i tolerancije, narod ju je veoma brzo i bez prinude prihvatio. Zbog toga se  kasnije i grade mnogi objekti, neki se preuređuju i adaptiraju u novom duhu, ali se ne ruše kao što su činili mnogi osvajači prije, a i kasnije.  Podsjećanja radi, »Džamija Mornara»   koja je srušena  ili bolje rečeno  uklonjena  1931. godine.

Crkva-džamija u Starom gradu, kako je mnogi nazivaju, ili Hadži Halil Skurova džamija, sagrađena je 1510. godine kao renesansna crkva. Dolaskom Turaka ona se adaptira u džamiju, dodavanjem minareta 1693. godine. Tako će ona i služiti kao mjesto okupljanja vjernika više od 300 godina. Albanci, kao autokton narod na ovim prostorima više od 2500 godina, prihvataju Islam kao vjeru mira, tolerancije i suživota među narodima i konfesijama adaptirajući se novim uslovima. U tom istorijskom kontekstu, autoktono stanovništvo prelaskom u Islam, staru bogomolju prilagođava novim potrebama. Dakle, nastavlja se obraćanje Bogu u istoj bogomolji, i od istih ljudi, sada već, u skladu sa novo-prihvaćenom vjerom. Islamski neimari ostavljaju natpise na latinskom  jeziku, dekorativnu plastiku, kapitele i reljefe, jer Islamu ne smeta ništa.  Džamija je jedinstven arhitektonski objekat na najvišem dijelu Starog grada i zajedno sa kulom Balšića čini najprepoznatljiviji dio ovog grada. Hadži Halil  Skurova ili «Carska» džamija, kako je naziva Evlija  Čelebija, samo upotpunjuje ambijent grada koga s pravom nazivaju biserom ovog dijela Jadrana i Mediterana. Evropljani,  još iz vremena  Arnolda von Harfija, njemačkog ritera i putopisca, 1497.godine, neprekidno su dolazili na ove  prostore i  divili   se ljepotama grada,  opisujući gostoprimstvo naroda ovog kraja. I kasnije, razvojem masovnog turizma iz zemlje i inostranstva grad je prepoznatljiv kao simbol suživota i jedinstven po svojoj orijentalnoj arhitekturi,džamijama, hamamima, turbetima,  spoj Orijenta i Zapada na jednom tako  malom prostoru. Prema tome adaptacija hrišćanske bogomolje iz 1510 god.  u muslimansku bogomolju, jeste samo miran nastavak širenja Islama na ovim prostorima. Albanci kao autokton narod prihvataju Islam kao vjeru mira,  suživota I tolerancije među narodima  i  konfesijama, adaptirajući se novim uslovima I novim vlastima. Dakle hrišćanska crkva se ne ruši, naprotiv, udiše joj se novi život. Islamski neimari ostavljajju natpise na Latinskom jeziku, dekorativnu plastiku, kapitele I relefe.

Na ovom primjeru se samo potvrđuje nenasilno širenje Islama  kao fundamentalnog i nadasve tolerantnog učenja Muhammeda a.s.. Istorija  nedvosmisljeno potvrđuje ovu konstataciju,  na  primjeru  Indonezije, najveće muslimanske zemlje, hiljadama  kilometara udaljene od centra Islama, u kojoj nikada nije gazila nijedna vojska Islama. Kasnije dogradnjom minareta , od koga je danas ostala samo polovina, gornji dio Starog grada zajedno sa Kulom Balšića postaje atraktivniji I primamljiviji.  Glas mujezina sa minareta džamije u Starom gradu bio je znak i ostalim konfesijama, garancija mira i tolerancije i jednog fantastičkog suživota, koji je prisutan na ovim prostorima.

Zbog svega ovoga  za  žaljenje je konstatacija, da danas džamija služi kao dio muzejskog kompleksa u kome su smješteni predmeti i eksponati naše kulturne baštine, kojima svakako nije tu mjesto. Da ne govorimo o tome koliko je  muzej  i džamija u sklopu  tog muzeja posjećen,  ili koliko malo ima posjetilaca čak i za vrijeme turističke sezone. Kao hroničar , turistički  vodič , kao žitelj i kao predsjednik Društva prijatelja Starog grada, veoma odgovorno tvrdim da su ovo činjenice, i da stojim iza svake moje riječi i konstatacije.  Kao čovjek koji svakodnevno stranim I domaćim turistima, te raznim  delegacijama iz svijeta politike i kulture objašnjava istoriju Starog grada, često čujem mišljenja stručnjaka i poznavalaca istorije, da bi bilo svsishodnije da se dio tog kompleksa podijeli i primjeni boljoj namjeni. Džamija se mora vratiti zakonitom nasledniku, dok bi  »kazamati«  koji se danas nalaze u sklopu muzeja,  boljom valorizacijom svakako bolje služili turističkoj ponudi. Danas  oni služe samo kao depoi gdje su smješteni arheološki eksponati,  nađeni među drevne zidine Starog grada. Na taj način bi   glomazni muzejski komleks  bio pristupačniji . Jedino tako bi ovaj impozantni  spomenik naše kulturne baštine, pretendenta za ulazak u svjetsku kulturnu baštinu, svakako bio bliži Uneskou.

           Istinito prikazivanje istorije, bez miješanja dnevne politike bilo kog vremena, samo doprinosi jačanju veza suživota i tolerancije. Zbog toga je i moja tvrdnja na mjestu,  da je  Islam nekadašnjoj crkvi samo produžio život, naravno, u drugom duhu,u  duhu Islama što je bilo normalno i prirodno. To je neminovnost Istorije, objekat jeste adaptiran, ali nije rušen niti ga je Islam pretvorio u magacin, niti u dio muzeja kao što su to radili mračni komunistički umovi i  njihovi poltroni modernnijeg vremena. Kakva ironija. Islam , skoro četiri decenije prije, ostavlja natpise, kapitele, relefe, dekorativnu plastiku., dok moderni komunist i slični,  ruše, pale i razaraju. Dokaza na sve strane, uklanjanje  I  rušenja  vjerskih objekata kod nas,  a o Bosni da i ne govorimo . Dakle,  skoro četiri vijeka prije, Turci su mogli, da su htjeli, jer su imali moć i vlast da uklone svaki kamen i zbrisati  ga sa istorijske pozornice. Nijesu to radili. To je samo dokaz da je Islam bio I ostao vjera mira I tolerancije, da je širen mirno I bez prinude. To je osnovni izvorni moto Islama, od njegovog nastanka do danas. Posebno je to bilo važno kod nas, gdje je život među konfesijama bio upravo i moguć na toj osnovi, poštovanjem svih vjera  i konfesija, onako kako nas Islam i uči. Generacije prije nas su poštovale ta načela i te vrijednosti  i mi smo dužni da to ostavimo u nasleđe  onima koji će doći iza nas.

Džamija u Starom gradu je jedinstven arhitektonski objekat na najvišem dijelu citadele i ponavljam da zajendo sa Kulom Balšića čini najatraktivniji I najprepoznatliviji dio Starog grada. Hadži Halil Skurova ili “Carska” džamija  kako je naziva Čelebija, samo upotpunjuje ovaj neponovljivi ambijent, koga su s pravom nazivali i nazivaju, biserom Jadrana I Mediterana.  Evropljani još od vremena  Arnolda von Harfija, Migela de Servantesa, Šabtaja Cvija,  pa do današnjih dana, posebno do devedesetih  godina prošlog vijeka, dolazili su kod nas i divili se, a vjerujem da se i danas dive, ljepotama grada  i njegovoj kulturnoj baštini. Mnogi od njih opisivali su  gostoprimstvo ljudi naroda ovog kraja. Tako je to i danas,  prepoznat po svojoj jedinstvenoj arhitekturi , džamijama, hamamom, turbetima i jednom fantastičnim suživotom  raznih naroda i konfesija. I nije čudo što je često nazivan biserom i Orijentom na tako malom prostoru u srcu Evrope.

Dijelim mišljenje većine građana Ulcinja,  da se džamija mora vratiti pravom i jedinom zakonitom nasljedniku – Islamskoj zajednici Ulcinja, na osnovu zakona o restituciji. Pretvaranje sakralnog objekta u magacin i muzej bila je greška, koja se može i mora ispraviti. Vraćanje džamije Islamskoj zajednici bio bi potez koji bi civilizovani svijet izuzetno dobro prihvatio i pozdravio. Bio bi to krupan korak ka našim razmišljanjima o UNESCO-u, svjetskom kulturnom nasljeđu. Muzej time ne bi ništa izgubio, naprotiv, bio bi bogatiji i atraktivniji, a i turistička ponuda grada bila bi bogatija, kompletnija i primamljivija. Bio bi to, van svake sumnje, bliži put ka integrisanoj Evropi. Islamska zajednica je integralni dio našeg društva, a u samoj regiji muslimani čine preko 80% ukupne populacije.Ona poštuje pravne norme i zakone našeg društva i traži da oni budu primijenjeni i na sve subjekte podjednako. Islamska zajednica traži da joj se džamija vrati, kao i ostala imovina koja joj pripada. Islamska vjerska zajednica Ulcinja njeguje fundamentalne vrijednosti Islama u duhu tolerancije i suživota među narodima različitih konfesija. Ona će i dalje baštiniti te vrijednosti i principe izvornog Islama.

 

Ulcinj, mart 2013.

Ismet KARAMANAGA