Sva? je vjerovatno osnovan po?etkom šestog vijeka i može se povezati sa Justinijanovim graditeljstvom
Iskopavanjima sondažnog karaktera i episkopskom gradu Sva?u istraženi su fortifikaconi elementi, sakralni objekti, a u manjoj mjeri i stambeni objekti. Na osnovu rezultata ovih istraživanja tokom oktobra-novembra 1985. godine, omogu?eno je izdvajanje pojedinih etapa u razvoju grada.
Sva? (Šas) se nalazi oko 25 km sjeveroisto?no od Ulcinja i smješten je na uzvišici od oko 80 m nadmorske visine, izme?u jezera na jugu i plodne ravnice na sjeveru kojom je prolazio put prema Skadru, važnom ekonomskom, vojnom i kulturnom centru oblasti. U tom geostrategijskom kontektu treba sagledati i funkciju utvr?enja na Sva?u. To je jedno od niza manjih utvr?enja koja su ?inila spoljnji odbrambeni pojas oko važnog uporišta u Skadru.
Bedemi sa kulama opasavali su vrh stjenovite kose zahvataju?i površinu od 1,2 ha. Prate?i prirodan pad terena, bedemi su obrazovali prostor nepravilnog pravougaonog oblika dužine 230 m po osi istok-zapad i širine oko 58 m po pravcu sjever-jug. Pristup je mogu? samo sa sjeverne strane gdje se na blagoj padini razvilo podgra?e. Na rastojanju od 7 metara od sjevernog bedema nalazi se još jedan, doduše slabo o?uvan, spoljnji bedem koji je trebalo da olakša odbranu ovog, najugroženijeg dijela utvr?enja. Zapadni i isto?ni bedem sa ?etvorougaonim kulama, sli?nog oblika i položaja, djelimi?no su sa?uvani. Sa južne strane je stjenovita litica na ?ijem su obodu uo?ljivi tragovi bedema i južne kule koja je kontrolisala put ka jezeru. Glavni ulaz u utvr?eni dio grada nalazio se na središnjem dijelu sjevernog bedema. Odatle je polazila osnovna komunikacija koja je uslovila raspored brojnih objekata u okviru bedema. Unutrašnje urbano ustrojstvo ukazuje da je postojala i komunikacija pravca istok-zapad. Djelimi?no sa?uvani zidovi na brežuljku, sjeverozapadno od utvr?enja, mogli bi da predstavljaju ostatke bedema podgra?a.
Sva? je vjerovatno osnovan po?etkom VI vijeka, i može se povezati sa Justinijanovom graditeljskom aktivnoš?u. Zatvoren sloj sa materijalom iz VI-VII vijeka konstatovan je u sjeveroisto?nom uglu utvr?enja. Vjerovatno je u ovom periodu nastao sjeverni bedem na istoj liniji u kojoj je i do danas o?uvan. Pravac pružanja isto?nog i zapadnog bedema utvr?enja iz VI vijeka nije ustanovljen, možda su i oni uklopljeni u bedem kasnijih fortifikacija na ovom prostoru.
Nalazi grn?arije iz sondi na utvr?enju ukazuju da se romejsko stanovništvo održalo na Sva?u do IX-X vijeka. To potvr?uje i materijal iz grobnice u blizini crkve Sv. Marije u podgra?u. Radi se o dvjema grobnicama zidanim od kamena sa malterom u kojima su pokojnici sukcesivno sahranjivani. U takvim okolnostima nemogu?e je izdvojiti grobne cjeline, a materijal je prili?no heterogen u pogledu hronologije. Otkrivena su dva kr?aga sa trolisnim otvorom u obliku ptice i stilizovanog lava; na?ene brojne perle razli?itog oblika od staklene paste, bronzane i gvozdene kari?ice, prstenje od bronze sa proširenom glavom sa urezanim ukrasom, bronzane naušnice sa kukicom za zatvaranje, kakve se ?esto srije?u na podru?ju Dalmacije, kao i gvozdeni noževi i kresiva. Za ove sepulkralne gra?evine vezuju se i nalazi pravougaone pre?ice sa urezanim ukrasom na ivici, tri primjerka kop?i tipa Korint i kop?a tipa Bolonja. Najmla?em horizontu sahranjivanja u ovim grobnicama pripada prsten sa kupastom glavom koji je karakteristi?an za prostor isto?nog i srednjeg Balkana u periodu X-XII vijek.
Sud ukrašen urezanim talasastim i vodoravnim linijama, koji se može datirati u VII-IX vijek, kao i ulomci posuda sli?nog oblika, fakture i dekoracije na utvr?enju ukazuju na prisutvo Slovena na Sva?u i njihov zajedni?ki život sa Romanima (I. Puši?, Slovenska nekropolja u Kamenom, Boka 4, Herceg-Novi, 1972. 61-6.
Sljede?i kulturni sloj XI-XII vijeka hronološki je opredijeljen na osnovu ulomaka vizantijskih amfora i uobi?ajenog slovenskog kuhinjskog posu?a. Utvr?enje je zadržalo iste unutrašnje dimenzije, ali je oja?ano obnovom sjevernog bedema i izgradnjom dvije polukružne kule. Mogu?e je za ovu fazu vezati i izgradnju kapija koje su branile prilaze gradu sa sjevera i juga.
Ova faza obnove na Sva?u je sinhrona vremenu uspona Dukljanske države. Relativno ?esto pominjanje Sva?a u izvorima tog perioda ukazuje na njegov zna?aj (L. Thalloczy – C. Jire?ek – E. Šufflay, Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia L-II, Vindobonnae 1913-1918, 18-19; T. Smi?iklas, Codex diplomaticus regni Croatae, Dalmatae et Slavoniae II, 1904, 335).
Periodu XII vijeka vjerovatno pripada ve?ina crkvi iz podgra?a ?ije se ruševine i danas vide. Me?u njima najzanimljivija je crkva ispod sjevernog bedema ?iji su zidovi o?uvani u visini od 2,5 m. Nalazi fresaka u sloju ukazuju da je bila živopisana.

Grad Sva? osnovan je još u ranovizantijsko doba, a trajao je gotovo bez prekida sve do pojave Turaka
Poznosrednjovjekovni Sva? ima tri sloja – najstariji sloj prve polovine XIII vijeka prisutan je u cijelom predzi?u sjevernog bedema u njegovoj isto?noj polovini. Nastao je po podizanju predzi?a, a zatvoren je njegovim rušenjem. Do ove obnove je došlo u kratkom periodu poslije Nemanjinog zauze?a Sva?a, a prije mongolske najezde sredinom vijeka, kada je grad doživio najve?a razaranja. Sjeverni bedem je na zapadnoj polovini, u dijelu gdje je uz njega prislonjena mla?a ?etvorougaona kula, tako?e pretrpio obnovu. Materijal ovog doba – uglavnom kerami?ki – teško je razdvojiti od onog iz poznijih srednjovjekovnih slojeva. U ve?em broju je zastupljena gle?osana, dosta raznovrsna keramika koja je izgleda uvožena iz raznih radionica u Primorju. U sljede?oj fazi najve?e obnove, u periodu poslije mongoloskog upada, a najkasnije do po?etka XIV vijeka izvršena su nova oja?anja uslovljena i novom tehnikom ratovanja. Tada je podignuta ?etvorougaona kula na sjevernom bedemu, a u isto vrijeme su obnovljeni ili iznova podignuti isto?ni i zapadni bedem sa takvim, ve?im kulama. Sjeverozapadni ugao gdje je nekada bila kula sada je prezidan. Predzi?e je obnovljeno i tom prilikom je u okviru njega podignuta manja crkva sa polukružnom apsidom koja je dala jasnu stratigrafsku sliku. Njeni temelji leže direktno na prvobitnom podu unutar predzi?a, a izme?u njega i poda crkve formiran je sloj sa ulomcima keramike koja ga datuju.
Nalazi površinskog sloja, nastalog poslije ove obnove pripadaju XIV i XV vijeku, kao i ve?ina stambenih objekata vidljivih danas na terenu. Pored keramike primje?uje se prisustvo uvezenih lonaca, uglavnom mleta?kog porijekla. Brojan je nakit, bronzano prstenje i obi?ne bronzane kari?ice otvorenih krajeva, ?esti su noževi, vrhovi strelica sa tulcem i koplja, klju?evi, djelovi šarki, mamuze i sl, kao i djelovi staklenih ?aša.
Posebno treba izdvojiti nalaze iz sondi otvorenih u crkvi Sv. Jovana koji su nešto mla?i, a nalaženi su uz dislocirane kosti pokojnika iz grobnica unutar crkve. Djelovi zidova ispod temelja današnje crkve ukazuju na postojanje starijeg sakralnog objekta ?iju namjenu i datovanje odre?uje komad preromani?ke plastike. Kula ?etvorougaonog oblika u isto?nom dijelu ukazuje na goti?ku dogradnju crkve. Sv. Marije, ?ija se gradnja vezuje za ime kraljice Jelene Anžujske. Ovo je najve?a i najljepša crkvena gra?evina grada o?uvana u svojoj goti?koj fazi, ali je svakako imala stariju – romani?ku na koju ukazuju djelovi arhitektonske plastike i komadi živopisa na?eni u trpancu.
Istraživanja (1985) su najve?im dijelom bila usmjerena na gornji grad, a potom i na veliko sjeverno podgra?e. Razlog za tako usmjerena istraživanja je u pretpostavci da je utvr?eni dio grada imao najintenzivniji život, te da ?e se otkriti i najviše podataka.
Najstariji nalazi sa Sva?a pripadaju praistorijskom dobu. Ulomci praistorijske grn?arije nalaženi su uvijek u najnižem sloju u crvenkastoj zemlji koja leži me?u udubljenjima i otvorima u stijeni. Iako je zastupljena praistorijska grn?arija iz razli?itih epoha, ni na jednom mjestu nije razdvojena slojevima. Na isto?nom kraju sektora II, na?eno je par ulomaka grn?arije ukrašene noktima, koja bi mogla pripadati ranom neolitu. Na isto vrijeme ukazuju komadi kvarca i sileksa. Na tom mjestu na?ena je i eneolitska grn?arija, a kao da istom vremenu pripadaju nalazi iz rova u gornjem gradu, ili su nešto mla?i, iz bronzanog doba. Najbrojniji su nalazi gvozdenodobne grn?arije, na?eni u nekoliko rovova i u gornjem gradu i u velikom podgra?u. To ukazuje da je na položaju srednjovjekovnog grada nekada postojala gvozdenodobna gradina. To kao da potvr?uju neki suhozidi gra?eni od krupnog protesnog kamena. Takav kamen pojavljuje se u nekim zidovima poznosrednjovjekovnog Sva?a.
Neki ulomci helenisti?ke grn?arije, na?eni na padinama isto?no od Sva?a, ukazuju da bi helenisti?ki sloj mogao postojati u sjevernom predgra?u. Isto važi i za rimsko doba, nekoliko ulomaka crvene i žute boje, od posuda tankih zidova, na?eno je u gornjem utvr?enom gradu i na velikom podgra?u na sjevernoj padini ispod grada, a mogli bi biti rimski.
Srednjovjekovni grad Sva? osnovan je u ranovizantijsko doba, a trajao je gotovo bez prekida života sve do pojave Turaka, odnosno približno do osvajanja Skadra ili nešto kasnije.

Jedna od najve?ih obnova Sva?a uslijedila je poslije najezde Mongola, najkasnije do po?etka IV stolje?a
Zatvoren sloj, VI – ranog VII vijeka, otkriven je na dva mjesta, u sjeveroisto?nom uglu gornjeg grada. Jasno izdvojen sloj u oba slu?aja je datovan grn?arijom, koja je bila jedno od osnovnih mjerila za vremensko i kulturno opredjeljenje slojeva. U sjevernoisto?nom uglu naredni sloj pripada X – XI vijeku, a na površini su poznosrednjovjekovni slojevi. Na ranovizantijski sloj naliježe sloj VII vijeka, zatim nedovoljno jasno odre?en sloj VIII – XII vijeka, a gore su još dva poznosrednjovjekovna sloja.
Iz vremena od VII – VIII do XI – XII vijeka nije ustanovljen nijedan zatvoren sloj pouzdano završen razaranjem. Iznad kulturnog sloja VII – VIII vijeka, otkriveni su ostaci ukopa (poluukopana ku?a?) iz IX – X vijeka. Iznad ukopa nalazio se sloj datovan djelovima jedne amfore u IX – X vijek, dok površinski nalazi pripadaju poznom srednjem vijeku. Zatvoren sloj otkriven je i na podu crkve sa travejima. Po malobrojnim nalazima, taj sloj mogao bi se datovati u XII vijek.
Poznosrednjovjekovnom Sva?u odgovaraju tri sloja. Najstariji, iz prve polovine XIII vijeka, ustanovljen je u cijelom predzi?u ispred isto?nog dijela sjevernog bedema. Sloj je nastao poslije izgradnje predzi?a, a zatvoren je njegovim rušenjem. Predzi?e je obnovljeno, a nalazi iz površinskog sloja nastalog poslije toga, pripadaju XIV i XV vijeku, odnosno sloj je poreme?en. Slojevi XIV vijeka pouzdano su izdvojeni u pomenutom prostoru, ?etvorouganoj kuli na sjevernom bedemu i u jednom rovu i predzi?u ispred zapadnog dijela sjevernog bedema.
Gra?evine
Najobimnija istraživanja obavljena su na utvr?enju, zatim su sve vidljive crkve sondirane, dok je broj istraživanih stambenih zgrada neznatan. Najstariji otkriveni dio utvr?enja, nastao je u VI vijeku, najvjerovatnije negdje od vlade Anastasija do vlade Justinijana I. Tom vremenu pripada sjeveroisto?ni ugao utvr?enja, sa sjevernim bedemom, popre?ni zapadni bedem, koji ukazuje da je tu vjerovatno postojala kula. Vjerovatno je cio sjeverni bedem nastao u isto vrijeme, ali pravac prostiranja isto?nog i zapadnog bedema za sada nije ustanovljen. Sljede?a faza utvr?enja pripada XI – XII vijeku. Tada je sjeverni bedem obnovljen, a podignuto je i nekoliko novih kula. Na jugoisto?nom uglu sa?uvan je dio ulaza u kulu, iz istog vremena je puna polukružna kula na sjevernom bedemu, kao i djelovi kule na sjeverozapadnom uglu, a po svoj prilici i djelovi kapije na sredini sjevernog bedema. Iz istog vremena mogla bi biti i gra?evina koja je branila prilaz u grad sa juga.
Poslije Nemanjinog zauzimanja Sva?a, a prije mongolske najezde, utvr?enje je obnovljeno a ispred sjevernog bedema podignuto je predzi?e, pouzdano datovano na isto?noj strani. Jedna od najve?ih obnova uslijedila je poslije mongolske najezde, najkasnije do po?etka XIV stolje?a. Pored obnavljanja ve? postoje?ih zidina, tada je podignuta ?etvorougaona kula na zapadnom dijelu sjevernog bedema, sadašnji isto?ni bedem sa ?etvorougaonom kulom. U isto vrijeme obnovljen je ili iznova podignut zapadni bedem, a vjerovatno je i on imao na sredini ?etvorougaonu kulu. Na mjestu velike crkve u gornjem gradu, posve?enoj Sv. Jovanu, ranije se nalazila nešto manja crkva. Njeni temelji otkriveni su u ?etiri sonde u unutrašnjosti crkve. Izgleda da je to bila jednobrodna gra?evina, možda podijeljena travejima. Samo na osnovu jednog ulomka mermerne plastike, na?enog zapadno od ckve, ova starija gra?evina mogla bi se datovati u XI vijek. U zapadni zid crkve Sv. Jovana uzidani su komadi plastike koji su svakako stariji. Na sadašnjoj crkvi vide se dvije osnovne faze, pored niza opravki. Starija crkva je imala ?etvorougaonu apsidu, a potom je u nju uba?ena polukružna apsida.
Crkva u sjevernom predzi?u, podignuta je prilikom obnavljanja predzi?a, zna?i izme?u mongolske najezde i po?etka XIV vijeka. Naime, njeni temelji leže na prvobitnom podu unutar predzi?a, a izme?u toga poda i poda crkve, u visini njenih temelja, otkriven je sloj sa ulomcima grn?arije i kostiju.
U sjevernom podgra?u istraživano je sedam crkava, od kojih su tri na stijenama ispod gornjeg grada, dok su ostale u podnožju. Mala crkva sa popre?nim travejima, o?uvana skoro do krova, nalazi se ispod ?etvorougaone kule na sjevernom bedemu. Po osnovi i na?inu zidanja, ova crkva je nastala u XI – XII vijeku. U njenom isto?nom dijelu otkrivena je ve?a koli?ina palog živopisa, koji se mjestimi?no sa?uvao i na zidu. Na njenom prvobitnom podu otkriven je sloj sa sitnim nalazima, nastao vjerovatno u prvoj polovini XII vijeka, u koji je kasnije vršeno ukopavanje grobova. Crkva je zasuta šutom sa nalazima XIV – XV vijeka. Druga crkva, mala i jednobrodna, nalazi se približno ispod crkve u predzi?u, na visokoj stijeni.

Sprovedena istraživanja u Sva?u nijesu otkrila pouzdane ostatke crkvi iz ranovizantijskog doba
Istraživanje drevnog grada Sva?a, središta nekadašnje istoimene episkopije, obavljeno je 1985. godine i otkrilo bogate romansko – slovenske kulturne slojeve koji svjedo?e o njegovom desetovjekovnom trajanju i povijesnom zna?aju. Iz novog broja “Doclea”, glasila Dukljanske akademije nauka i umjetnosti, prenosimo rad mr Maksuta Hadžibrahimovi?a u kome su potanko izneseni rezultati tih ispitivanja.
Kao i prethodna ima polukružnu apsidu, a može se datovati samo okvirno u XIII – XIV vijek. Ni prilikom sondiranja tre?e crkve na padinama isto?no od gornjeg grada, nijesu otkriveni nalazi koji bi je pouzdanije datovali. I ona ima samo jednu fazu zidanja, a po izgledu zidova i otiscima skele u njima, nastala je negdje u drugoj polovini XII – XIV vijeka.
?etiri posljednje crkve pore?ane su u nizu, o?igledno duž neke ulice. Najniža crkva je dvojna, odnosno to su dvije jednobrodne gra?evine sa polukružnim apsidama. Starija crkva podijeljena je pilastrima na tri popre?na traveja, a na njen sjeverni zid naslonjena je mla?a crkva iste dužine. U obje crkve ustanovljen je samo jedan sloj rušenja. Od pokretnih nalaza zna?ajan je samo jedan dio natpisa otkriven na površini šuta u gornjoj, starijoj crkvi, u kome se spominje crkva Sv. Dimitrija. Navodno je u ovoj crkvi na?en ranije dio natpisa u kome se spominje Sv. Irinej, a koji se sada nalazi u muzeju u Ulcinju. Samo po osnovi, starija crkva može se datovati u XI – XII vijek.
Dvije naredne crkve tako?e su manje jednobrodne gra?evine sa polukružnim apsidama, ali su na obje zapažena prezi?avanja, odnosno tragovi starijih gra?evina. Kod prve, otkriveni su sa spoljne strane zapadnog i južnog zida uporedni zidovi na malom rastojanju. Zbog male istražene površine nije ustanovljeno da li se radi o nekoj starijoj crkvi, ili nekom drugom objektu. Nalazi grn?arije ne omogu?avaju bliže datovanje tih zidova, jer su slojevi poreme?eni ukopavanjem grobova. Na drugoj crkvi, prezi?ivanje je zapaženo na zapadnom zidu, na vratima. Ispred zapadnog zida otkriven je novac prve polovine XIII vijeka, koji bi ukazivao da je crkva najkasnije tada podignuta. U isto?nom dijelu crkve na?ena je arhitektonska plastika, koja pripada nekoj starijoj crkvenoj gra?evini.
Crkva Sv. Marije je najve?a i posljednja crkva. Sadašnja crkva svakako je podignuta na mjestu stare crkve, o ?ijoj se osnovi ne može ništa pouzdano kazati, zbog malog obima istraživanja. Na sjevernom zidu sadašnje crkve uo?ljiva su prezi?ivanja, a posljednje je ono kada su zazidani naknadno napravljene strelnice, u vrijeme turskog nadiranja. Tragovi starije gra?evine otkriveni su u temelju južnog zida, na kome su uo?ljive dvije faze zidanja. Zapadno od sjeverozapadnog ugla crkve otkriven je splet zidova sa grobnicama, me?u kojima za sada nije mogu?e razabrati da li neki pripada starijoj crkvi.
Neki stariji zid, uspravan na južni zid crkve, otkriven je u dužini od oko 7 m. Pošto u sondi isto?no od jugoisto?nog ugla ?etvorougaone apside nijesu otkriveni ostaci starijih zidova, apsida sadašnje crkve podignuta je ili isto?nije ili sjevernije od apside nekadašnje crkve. Na postojanje starije crkve ukazuju, pored komada starije plastike uzidane u portal i na?ene u šutu, ulomci živopisa koji se vide u trpancu sjevernog zida ?etvorougaone apside. Ti ostaci živopisa najbliži su živopisu iz male crkve sa popre?nim travejima. Boje se slike Bogorodice sa djetetom iznad zapadnog portala, najviše odgovaraju ostacima živopisa iz crkve u predzi?u i male crkve ispod nje.
Kao što se vidi, pouzdani ostaci crkvi iz ranovizantijskog doba nijesu otkriveni. Po komadima plastike, ranovizantijska crkva mogla se nalaziti ispod crkve Sv. Jovana, a da je potom u XI vijeku dobila nov mermerni crkveni namještaj. Neka bazilika VI stolje?a mogla se nalaziti i ispod crkve Sv. Marije, sude?i po komadu plastike na?enom u šutu koji pripada ili tom vremenu ili romanici. Nije isklju?eno ni da ostaci gra?evine, sjeverozapadno od Sv. Marije, pripadaju nekoj crkvi ranovizantijskog doba.
Me?u stambenim zgradama, istraživane su samo dvije sa jasno odre?enim svim zidovima, obje u gornjem gradu. Zgrada sa dvije prostorije uz sjeverni bedem, podignuta je u poznom srednjem vijeku. U njoj je otkriven samo tanak sloj iz vremena njenog napuštanja, odnosno rušenja, koji pripada XV vijeku. U zgradi ispod nje, sa podjednako dobro o?uvanim zidovima, završio se život u isto vrijeme. Na osnovu slojeva otkrivenih u njoj, ona je nastala negdje na prelazu iz XIV u XV vijek, na mjestu gdje je postojala zgrada nešto razli?ite osnove, iz XIII – XIV vijeka. Isto je orijentisana, a njen zapadni zid je sa spoljne strane, a južni sa unutrašnje strane nove gra?evine. Zidove više zarušenih zgrada u isto?nom dijelu gornjeg grada, po pravilu prate pokretni nalazi stariji od XV vijeka. To ukazuje da su zgrade dobro o?uvanih zidova istovremeno i najmla?e, da su podignute vjerovatno poslije kraja XIV vijeka. To se prije svega odnosi na one okrenute po osi jug-sjever.
Me?u gra?evinama zna?ajna je još jedna, vjerovatno stambena, otkrivena u sjevernom podgra?u, ranije spomenuta. U njoj su dvije grobnice, te nije isklju?eno da je bila crkva. To za sada nije mogu?e ustanoviti, jer joj isto?na strane nije istražena, ali po površini tla kao da nije imala apsidu.

Poplo?ani krug na kome je ložena vatra i jama sa ostima iz VI i VII vijeka, bili su kultno mjesto
Od zgrade je otkriven zapadni zid sa oba ugla. Imala je pod od sitnog kamena pokrivenog malterom. Sa njene zapadne strane otkriven je kulturni sloj sa nalazima grn?arije, koji njenu upotrebu datuju u kraj VI – rani VII vijek. Sa njene južne strane otkrivena je kružna površina pokrivena kamenim plo?ama, na kojima je ložena vatra, a uz tu površinu nalazila se jama sa životinjskim kostima i grn?arijom kasnog VI – ranog VII vijeka. S obzirom na istovremenost sa nalazima iz grobnica, ovo može biti samo neko kultno mjesto, što bi bio jedinstven slu?aj za to vrijeme. U zapadni ugao prostorije ugra?ena je grobnica, pošto su prethodno zazidana vrata na zapadnom zidu, a zatim je na nju naslonjena još jedna. Nije isklju?eno da je ovo prvo bila stambena, a zatim kultna gra?evina.
Izuzetno je zanimljiva gra?evina otkrivena na sjeverozapadnom kraju sjevernog podgra?a. Nažalost, ona je samo djelimi?no istražena malom sondom. Radi se o objektu pravougaone osnove, veli?ine oko 8 x 4 m, okrenutom po pravcu istok-zapad i prolazom na pravcu sjever – jug. Pokretni nalazi nijesu otkriveni, do palih ulomaka živopisa. Na jug se sada prostire pravougaono polje, prema gornjem gradu i kapiji na sjevernom bedemu, koje je nekad izgleda bilo okruženo zidom. Sa sjeverne strane tlo se naglo spušta. Utisak je, da se ovdje nalazila neka vrsta trijumfalne kapije, na ulazu u prostrani trg.
Ulice u gradu nijesu posebno istraživane, ali su dijelom o?iš?ene na dva mjesta u gornjem gradu. Za sada se može govoriti o ulicama i uopšte o urbanizmu samo iz posljednje faze života grada, sa kraja srednjeg vijeka. Naravno, raspored ulica bio je uslovljen prirodom tla. Gornji grad bio je podijeljen ulicom na isto?ni i zapadni. Ta ulica je spajala kapiju na sredini sjevernog bedema sa popre?nom ulicom na južnoj strani grada, koja se kroz južnu kapiju spuštala u južno podgra?e. U zapadnom dijelu grada bile su tri ulice na pravcu istok-zapad, na razli?itim visinama, povezane uskim prolazima. Isto?ni dio grada na gornjoj terasi, bio je podijeljen na tri dijela. Prvi dio se prostire južno od crkve Sv. Jovana, i uništen je savremenim prekopavanjima. Naredna cjelina je od ovog odvojena, tako da je prolaz postojao samo izme?u prostorija uz sjeverni bedem. Tu je i otkrivena ulica, izgra?ena od naslaganog plo?astog kamena. U nastavku se nalazio prostor sa gotovo sasvim srušenim zgradama, koji djeluje kao neko zatvoreno dvorište za ranije navedene zgrade. Posljednji dio je najviši u cijelom gradu, a izdvojen je bedemom. Dakle, kao da zapadni dio grada nije bio u posljednoj fazi obi?na stambena ?etvrt.
Grobovi
Sahranjivanje je vršeno izgleda u svim crkvama ili pored njih, pa i na mjestima gdje crkve nijesu poznate. Grobni prilozi otkriveni su samo uz skelete u Sv. Jovanu, uz Sv. Mariju i u grobnicama sjeverozapadno od crkve Sv. Marije. Najstarije su dvije grobnice. Starija grobnica je ve?a, sa posebno izra?enom rakom po sredini. U njoj je bilo sahranjeno oko 20 osoba, a brojni grobni prilozi pripadaju vremenu od VI – VII do XI vijeka, nije isklju?eno da je bila u upotrebi i kasnije. U manjoj bilo je sahranjeno više od ?etiri osobe, a grobni prilozi pripadaju vremenskom rasponu od VII do VIII – IX vijeka. Prilozi se sastoje od nakita, kop?i i pre?ica, noževa, kresiva i posu?a. Kulturno, prilozi pripadaju Romejima i u nešto manjem broju Slovenima. Samo dio jedne gvozdene fibule pripada nosiocima Komanske kulture. U grobovima uz crkvu Sv. Marije na?en je poznosrednjovjekovni novac. U zapadnom dijelu crkve Sv. Jovana na?ena je velika koli?ina poreme?enih kostiju, a u dva sa?uvana groba, najmla?a, na?eni su djelovi odje?e i nakit. Tu su pokojnici bili katolici, nakit je iz jadranskog kulturnog kruga, ali datovanje nije pouzdano – možda XV ili XVI vijek. Zanimljivo je da uz Sv. Mariju i još jednu manju crkvu potoje grobnice okrenute po osi jug – sjever, što je možda uslovljeno starijom arhitekturom. Uz zapadnu i južnu stranu male crkve sa travejima bile su manje-više istovremeno prizidane grobnice, te je ta crkvica o?igledno bila grobna kapela neke ugledne porodice iz grada. Uz sve ostale crkve grobovi nijesu posebno istraživani. Uglavnom se nailazilo na poreme?ene kosti, što govori o dugoj upotrebi tih mjesta za sahranjivanje.
U krajnjem sjeveropazadnom dijelu sjevernog podgra?a, na?ene su ljudske kosti na dva mjesta, na površini tla (ispred “kapije”) i u jednom rovu – po izgledu kostiju, to bi za sada mogli biti najstariji grobovi na Sva?u.

Pokretni nalazi

Istraživanja Sva?a dala su bogate pokretne nalaze, grn?ariju, nakit, novac, staklo. Na?eno je tridesetak novaca, od kojih jedan zlatan, tri srebrna, dok su ostali bronzani, odnosno bakarni. Tri najstarija su vizantijska, iz vremena od kraja XII do sredine XIII vijeka.

alazi ulomaka lonaca pokazuju da se romejsko stanovništvo održalo najmanje do devetog vijeka
Iz vremena Nemanji?a su dva komada. Vizantijski, brojni nezavisno kovani novci iz okolnih gradova, okvirno svi pripadaju posljednjoj ?etvrtini XIV vijeka (po tri su kovana u Baru, Kotoru i nepoznatom gradu, možda Ulcinju, dva su kovana u Skadru, a ostali u nepoznatom gradu). Iz sredine XVI vijeka su dva mleta?ka novca (jedan je kovan u Kotoru); dva su iz XVIII – XIX vijeka; ostali se ne mogu bliže vremenski opredijeliti. Ovaj novac, uglavnom na?en u poreme?enom ili površinskom sloju, ne datuje zatvorene cjeline, ali govori o opticaju tokom stolje?a, te se može povezati sa odre?enim istorijskim zbivanjima. Naro?ito su zna?ajna kovanja nepoznatih gradova, kao i dosad nepoznate vrste kotorskog i skadarskog novca.
Veoma su bogati nalazi grn?arije, mada sve epohe nijesu podjednako zastupljene nalazima. Najbrojnija je kuhinjska grn?arija, zastupljena uglavnom loncima. Ulomci XI vijeka su malobrojni, i okvirno se mogu pripisati sjeverno – ilirskom krugu, u koji se pouzdano može odrediti grn?arija iz vremena od Mavrikija do Iraklija. ?ak se može pomišljati da su grn?ariju donijele izbjeglice sa sjevera. Nalazi ulomaka lonaca pokazuju da se romejsko stanovništvo održalo u Sva?u najmanje do IX vijeka.
Najvjerovatnije drugoj polovini XII vijeka pripadaju vizantijski ulomci lonaca, poznati iz oblasti današnje Bugarske. Skoro sva poznosrednjovjekovna kuhinjska grn?arija pripada katoli?kom kulturnom krugu, ali pred kraj života Sva?a zapaža se prisustvo uvoznih lonaca, vjerovatno mleta?kog porijekla, poznatih iz nalaza u Istri i Dalmaciji. Svi nalazi amfora su vizantijskog porijekla, a javljaju se u rasponu od VI do XII vijeka. Brojni su i nalazi gle?osane grn?arije, veoma raznovrsne, iz XIII do XV vijeka. Sva je uvozna, iz radionica u jadranskom primorju.
Nalazi nakita ne pojavljuju se samo kao prilozi u grobovima, ve? i u sloju. Najstariji su nalazi iz dvije pomenute grobnice. Vizantijskom nakitu, poznatom od Krima preko Sicilije do Istre, pripadaju ogrlice sa staklenim perlama, jednostavne kari?ice (naušnice), prstenje, tri kop?e korintske i jedna algota vrste, i nekoliko pre?ica, sve od bronze, a datuju se u VI – VII vijek.
Od fibula dvije su bronzane, jedna u vidu lava je poznodalmatinska, a druga u vidu goluba ima analogiju u Italiji, a mogu se datovati u kraj VI – VII vijeka. Dio gvozdene fibule tzv. Komanske kulture, ?iji su se nosioci doselili u Novi Epir i Prevalis pred kraj VII vijeka, a gvozdena igla fibule na?ena je u poreme?enom sloju, mogla bi pripadati sjevernoilirskoj proizvodnji VI – VII vijeka. Za ovim nalazima vremenski slijedi posrebren prsten tako?e na?en u grobnici, poznat u grobljima X – XI vijeka na vizantijskom prostoru.
U slojevima XIV vijeka u gornjem gradu, na?eno je nekoliko prstena, djelova naušnica, perli. Najmla?i nakit je iz crkve Sv. Jovana – ogrlice od staklenih perli ili od staklene paste, prsten, krsti?, medaljon, ogrlica od upletene žice sa koštanim perlama. Ovaj nakit je primorskog porijekla i nije stariji od XV – XVI vijeka.
Mada ne toliko brojni, vrlo su zna?ajni nalazi stakla. Iz XI -IX vijeka je nekoliko ulomaka ?aša sa stopom. Najbrojniji su stakleni predmeti XIII – XIV vijeka – prije svega ?aše ukrašene rebrima, zatim one ukrašene kapljama, a zatim i razli?iti drugi oblici. Najzna?ajniji su nalazi staklene zgure i staklenog premaza na pe?enoj glini, jer ukazuju na proizvodnju staklenih posuda u Sva?u. To se potvr?uje i slu?ajnim površinskim nalazom komada staklene plo?e, od koje su duvanjem izra?ivane posude. Po vrsti stakla, ova proizvodnja može se datovati u drugu polovinu XIV vijeka.
Prilikom iskopavanja na?eni su i brojni drugi predmeti od gvož?a i bronze, me?u kojima su djelovi ku?ne opreme (okovi, klinovi, šarke, brave i sl.), djelovi oružja i oru?a. Me?u oružjem su ve?i djelovi dva jednosjekla ma?a XV – XVI vijeka iz ?etvorougaone kule, brojni vrhovi strelica. Me?u vojnom opremom zna?ajna je mamuza iz XIV vijeka iz ?etvorougaone kule. Me?u oru?em su ?esti noževi, kresiva u grobovima, djelovi grebena za vunu i oru?a koriš?enih u tkanju. Na razvijeno sto?arstvo, odnosno ov?arstvo, ukazuju brojni glineni pešljenci iz cijelog poznog srednjeg vijeka.
Sva? – grad crkava, najviše je stradao u mongolskoj provali sredinom XIII vijeka, ?ije ruševine mjesno stanovništvo i danas naziva “Kišat” – Kishat, što na albanskom jeziku zna?i “crkve”. U Sva?u kao središtu istoimene episkopije, koja je bila pod jurisdikcijom Barske arhiepiskopije, nalazila se katedralna crkva Sv. Jovana, a u predgra?u velika crkva ?iji je patron bila Sv. Marija.

Na mjestu nad kojim se izdiže staro utvr?enje Sva? i dan danas stoje ostaci ilirske gradine
Dok se za katedralnu crkvu zna godina gradnje (1300) na osnovu ošte?enog natpisa koji je namjerno uništen, a ostala je samo godina, dotle se za godinu podizanja crkve Sv. Marije ne zna pouzdano, ali nalazimo jedan potpuni natpis u rekonstrukciji T. Ippena, i dva ošte?ena ne?itljiva natpisa od kojih se na jednom raspoznaju tek znakovi, dok su na drugom “obijena pisma” i “nije ih mogu?e ustanoviti”.
Tvr?ava Sva? leži na vrhu, a podgra?e na nešto nižem platou grebena koji se izdiže izme?u Šaskog jezera i doline koju presijeca put za Skadar.
Od zidina koje su štitile izduženi hrbat grebena sasvim je malo ostalo. Postojale su dvije kapije; južna prema Jezeru, i sjeverna prema današnjem selu Šas. Me?u ruševinama u gradu isti?e se crkva sa kulom, postavljena na jednoj od dominantnih ta?aka grebana. To je ve?a, jednobrodna gra?evina, ozidana manjim kvaderima kre?njaka uz ve?u postoje?u kulu ?ije je prizemlje presvo?eno goti?kim svodom, iskoriš?eno za smještaj polukružne crkvene apside. Brod, prostorno podijeljen niskim zidom na ve?i narteks i manji naos, bio je pokriven drvenim krovom. Zapadni portal pokazuje romani?ke oblike. U apsidi se naziru tragovi živopisa. Ova crkva predstavlja, po svojoj prilici gradsku katedralu za koju se zna da je bila posve?ena Sv. Ivanu.
U ruševinama podgra?a, na platou, sjeverno od tvr?ave, bilo je sedam crkava, me?u kojima se veli?inom i obradom isti?e jednobrodna gra?evina zidana manjim kvaderima kre?njaka u romani?ko – goti?kim oblicima. Ima pravougaonu apsidu koja je bila zasvo?ena podužnim goti?kim svodom. Trijumfalni luk tako?e je goti?kog preloma. Tri sa?uvana prozora su goti?ka dok je portal romanti?ki. Pod nadvratnikom portala, u uglovima, postavljena je po jedna konzola od kojih je sjeverna isklesana u obliku životinjske a južna u vidu ljudske glave. Sude?i po tragovima freske u lineti portala, crkva je bila posve?ena Bogorodici. U crkvi ima tragova fresaka. Na zapadnoj fasadi uzidane su nadgrobne plo?e sa latinskim antpisima, biskupa Marka (iz 1262) i biskupa Petra (iz 1284). Ostale crkve u podgra?u su manjih dimenzija. Dvije su jednobro-dne kamene gra?evina sa po jednom polukružnom apsidom, dok je tre?a dvojna i ima dvije apside. Bile su pokrivene drvenom krovnom konstrukcijom.
Sva? je po?eo opadati po?etkom XV vijeka, o ?emu svjedo?i pismo njegovog biskupa Mlecima (iz 1406.), od kojih se traži pomo? za obnovu gradskih zidina. Kada je barski nadbiskup M. Bizzi posjetio Sva? 1610. grad je bio u ruševinama.
Crkva Sv. Marija u Sva?u, po usmenom predanju, nalazila se u podgra?u Sva?a, na prilazu gradu. Posve?ena je Sv. Mariji, što potvr?uje ?injenica da je u lineti zapadnog portala bila naslikana Bogorodica. Na ovom mjestu se predstavlja patron crkve.
Na ovu crkvu odnosi se pri?anje katoli?kog misionara Leonardija, zasnovano možda na predanju. On piše 1642. god. da je kralj Uroš za katolike u Sva?u sagradio bogorodi?nu crkvu. ?itanje i tuma?enje tri latinska natpisa koji su postojali u zapadnom zidu crkve, a od kojih se do danas nije o?uvalo prakti?no ništa, ne pružaju o crkvi nijedan pouzdaniji podatak.
Me?u jednobrodnim crkvama sa pravougaonim apsidama crkva Sv. Marije u Sva?u je najbolje o?uvana. U naosu su se o?uvali ostaci niske zidane pregrade koja je odvajala prezviterijalni dio crkve od prostora za vjernike. Dok su prozori na crkvi gotski, portal ima romansku linetu, ali su njegovi profili tako?e gotski. Zidovi su gra?eni od kamenih kvadera koji su složeni u vodoravne redove.
Na katedrali Sva?a, podignutoj 1300. god, jedva se zapaža prisustvo gotike. Stoga ?e Sv. Marija, sa istaknutim elementima gotskog stila, biti nešto mla?a od katedrale, te se može smatrati za spomenik sa po?etka XIV vijeka. Vjerovatno je, da je crkva Sv. Marije bila franjeva?ka crkva.
U ostacima Sva?a (Šasa) vidljivi su zidovi više zgrada koje su nastale u srednjem vijeku. U zidovima kule u koju je ugra?ena apsida katedrale Sv. Jovana izvjesne pojedinosti su o?ito romanskog porijekla, što potvr?uje da su i u Sva?u podizane profane gra?evine od trajnog materijala.
Nema sumnje da je u ilirsko doba na gredi iznad koje se nalazi staro utvr?enje-naselje-Sva? (Šas), upravo na njenom najdominantnijem dijelu, bila ilirska gradina. Nekoliko velikih blokova kamena na ivici kamene kose, a još više, na?in vertikalnog cijepanja stijena na njoj (pucanjem kamena na vrlo niskoj temperaturi pod dejstvom vrele vode), i jedna grobna amfora, na?ena u selu Štoju, ukazuju na njene tragove.
Ovo srednjovjekovno naselje spominje se pouzdano tek u XI vijeku, na Splitskom crkvenom saboru – uidelicet catariensis, antibarensis, dulciniesis et suacensis (1045-1067). Sude?i po tome što su ga 1242. razorili Mongoli, koji to isto nijesu mogli uraditi s Ulcinjom, smije se zaklju?iti da je bilo slabo utvr?en.
Prvi put je Sva? pomenut u buli pape Aleksandra II 1067. god. kao episkopski grad. Oko 1183. god. osvojio ga je Stevan Nemanja i sa ostalim zetskim gradovima pripojio Raškoj. Razorili su ga Mongoli 1242, a obnovila ga je krajem XIII vijeka kraljica Jelena. Potpuno je opustošio kada su ga zauzeli Turci 1571. godine.
Po legendi, koju su zapisali ?ustinijani (1533) i Bici (1610), Sva? je imao toliko crkava koliko godina ima dana, ali se danas u ruševinama mogu raspoznati temelji dveju najve?ih – katedralne, Sv. Jovana Krstitelja (alb. Sh?n Gjon), na najvišem dijelu grada, i franjeva?ke, Sv. Marije (alib. Sh?n Mrija), na zaravni u podgra?u.
U crkvi Sv. Jovana, koja je prema ošte?enom natpisu na zapadnoj fasadi zidana godine 1300, V. Kora? misli, s obzirom na fragmente uzidane u zapadni zid, da je ovdje postojala ranije crkva, pa da su je vjerovatno Mongoli srušili. Apsida crkve je uba?ena u prizemlje starije kule od koje se sa?uvao i sprat.

Bici je zapisao da Sva? ima 365 crkava – onoliko koliko i dana u godini. Sli?no je pisao i Degran

Crkva Sv. Jovana
Crkva Sv. Jovana, koja je locirana u centralnom dijelu utvr?enog grada sagra?ena je u nepoznato vrijeme, u periodu koji se samo okvirno može utvrditi. Nažalost, arheoloških nalaza, koji bi ukazivali na vrijeme gra?enja samog objekta nije bilo.
Sonda je postavljena u unutrašnji prostor, u jugozapadnom uglu crkve. U sondi je prona?en jedan zid za koji se sasvim opravdano može zaklju?iti da predstavlja ostatke starije crkve koja se nalazila u ovome prostoru svakako prije gra?enja crkve Sv. Jovana.
U lineti portala crkve van grada sa?uvali su se djelovi freske Bogorodice. Sude?i po mjestu na kome se nalazi, freska prikazuje patrona crkve. Na ovo su ve? skrenuli pažnju Degrand i Petkovi?.
U izvještaju o putovanju 1610. godine, Bici piše da Sva? ima crkvu Sv. Jovana Krstitelja, pored mnogih drugih koje su bez krova. Gra?evina je, po Biciju, dovoljno prostrana.
Degran i I. Markovi? smatraju da je crkva Sv. Jovana katedrala. Obojica se oslanjaju na Bicija. Me?utim, Bici uopšte ne pominje katedralu u Sva?u.
Kao jedini ozbiljan razlog za pretpostavku da je crkva van grada bila katedrala, mogla bi da posluži pojava nadgrobnog natpisa jednog episkopa na njenom zapadnom zidu (G. Millet, “L?ancien art serbe. Les eglises, Paris”, 1919, 47), govori o ovoj crkvi kao o katedrali Sva?a, vjerovatno na osnovu pomenutog natpisa, o kome se mogao informisati preko Degrana. Katedrala je, bez sumnje, bila jedan od najvažnijih objekata srednjovjekovnog grada uopšte. Pred njom se obrazuje glavni trg; oko nje se odvija znatan dio javnog života. Crkva Sv. Jovana imala je kulu-zvonik. Visoki zvonik u obliku kule redovan je pratilac katedrala u primorju. Srednjovjekovni novac Sva?a dokazuje da je gradska katedrala zaista bila posve?ena sv. Jovanu.
Na novcu Sva?a predstavljen je lik Sv. Jovana, svakako kao zaštitnika grada. Obi?no je isti svetitelj i patron katedrale. Sa jakim razlozima se može tvrditi da je crkva u gradu bila katedrala. U prilog tome govore njen položaj, okolnost što je uz nju postojala kula-zvonik, koja se po pravilu podiže uz gradske katedrale, i, najzad, što je ova crkva prema lokalnom predanju bila posve?ena Sv. Jovanu. Može se smatrati da je poznat datum gra?enja sva?ke katedralne crkve, ?iji su se ostaci do danas o?uvali. Pored zapadnih vrata crkve ugra?ena je plo?a sa koje je namjerno otu?en latinski natpis. Na kraju natpisa ostala je godina 1300. Na ovome mjestu sa godinom morao je stajati donatorski natpis, koji se, svakako, odnosio na gra?enje crkve.
Iznutra i spolja polukružna apsida, postavljena je na isto?noj strani, zasvo?ena polukalotom, ugra?ena je u prizemlje starije kule, mogu?e zvonika, koji je zidan prili?no rusti?no, ali izvjesno u romanskoj tehnici.
Portal, u zapadnom zidu, ima polukružnu linetu. Sjeverni zid se spaja sa odrambenim gradskim zidom, a u južnom zidu je nekoliko manjih prozora. Jedan od njih ima prelomljeni luk. Isto?ni dio crkve, svakako prostor hora, bio je odvojen niskim parapetnim zidom.

Crkva Sv. Marije
Degran je na zapadnoj fasadi crkve Sv. Marije, sjeverno od portala, pro?itao dva latinska nadgrobna natpisa. Ippen je sem ova dva zapazio i nacrtao fragment još jednog natpisa (GZM, XI, 1899, 20; Ippen, GZM, XIV, 1902, 552-557).
Sva tri natpisa bila su uklesana na posebno obra?enim kamenim plo?ama. Prva dva više ne postoje. Dio tre?eg još se drži u zidu crkve, ali je od teksta ostalo tako malo da nije mogu?e pro?itati nijednu rije?. Prvi se natpis odnosi na episkopa Marka. Na kraju teksta stoji: (1262. godina), a Degran pretpostavlja da je Marko, možda Farlatijev šesti bezimeni episkop Sva?a, pomenut 1259. godine.
U drugom natpisu pominje se Petar, po Degranu episkop, po Ippenu monah (pater). Ippenovo ?itanje izgleda ta?nije. Smatra se, na osnovu nadgrobnog natpisa episkopa da je crkva podignuta prije 1262. g. Crkva Sv. Marije podignuta je poslije katedrale, tj. poslije 1300. godine. Misionar Leonardi u izvještaju Kongregaciji 1642. godine, piše, tj. tvrdi, da je Bogorodi?nu crkvu u Sva?u podigao kralj Uroš, (po svoj prilici mislio na kralja Milutina), te tako ni ovaj podatak ne bi govorio protiv predloženog datovanja crkve.
Za crkvu Sv. Marije re?eno je, da je van grada. Deroko pretpostavlja da je na zaravni, na kojoj se pored Sv. Marije nalazilo i nekoliko manjih crkava i na kojoj je bilo naselje (varoš Sva?), dok se na stjenovitoj kosi, pokraj jezera, nalazila tvr?ava.
Legenda o crkvama u Sva?u održala se do danas. Mada je Sva? bio malo naselje, u njegovim ruševinama još je mogu?e prepoznati osam crkava. Isti?u se dvije ve?e crkve. Jedna se nalazila na kosi, unutar gradskih zidina, druga sjeverno od grada, prema Šasu (V. Kora?, Graditeljska škola Pomorja, knjiga 49, Beograd, 1965, str. 60).
?ustinijani piše 1533. da se u Sva?u nalaze ruševine 360 crkava i kapela (Ljubi?). Martin Bici bilježi da je Sva? imao 365 crkava, onoliko koliko je dana u godini. Sli?no je pisao i Degran.
Vrijeme nastanka Sv. Marije u Sva?u može se približno odrediti. Valja ga tražiti prvenstvno u okviru lokalnih stilskih odnosa. Na katedrali Sva?a, podignutoj 1300. god, jedva se zapaža prisustvo gotike. Stoga ?e Sv. Marija, sa istaknutim elementima gotskog stila, biti svakako nešto mla?a od katedrale, te se može smatrati za spomenik sa po?etka XIV vijeka. Vrlo je vjerovato da je Sv. Marija bila franjeva?ka crkva. Za to bi, uz opšte razloge, govorio i njen položaj, u podgra?u, na prilazu gradu.

Mr Maksut Dž. Hadžibrahimovi?: