MONITOR: Opozicione partije i civilni sektor ovih dana predlažu nekoliko modaliteta za smjenu vlasti. Koji bi bio najefikasniji?
BARDHI: Nesmjenjive vlasti polako ali sigurno idu i tonu u totalitarizam. Razloge što je crnogorska vlast nesmjenjiva možemo vidjeti golim okom. Po?evši od toga što dobar dio, ne samo iz interesnih sfera, nego i onih koji ne znaju kako ?e sjutra obezbijediti koru hljeba svojoj djeci, bespogovorno ,,povinovanje gospodaru” smatraju vrlinom, pa do toga gdje 300-400 ,,inteligent drugara” drže sve pod kontrolom… A kada je sve pod monopolom i kada i za malo ,,intelektualno suptilnije” javno iznošenje mišljenja istrenirane ,,profesionalne” sudske instance dijele nemilosrdno visoke (to nisu samo nov?ane) kazne, izgleda da je teško, ?ak i nemogu?e otka?iti se svijesti dolaska na vlast sa ulice bez nekog odlu?nog demokratskog pritiska, ne samo iznutra.

Da bi opozicija u Crnoj Gori djelovala jedinstveno, mora da definiše suštinske koncepcijske razlike i to prevazi?e. Iskustva postoje. Da li je rješenje u politi?kom bojkotu? U odre?enim situacijama zasigurno je jedan od mogu?ih efikasnih ishoda.

MONITOR: Autenti?na zastupljenost manjinskih zajednica u parlamentu jedno je od najaktuelnijih politi?kih pitanja u Crnoj Gori. Vaš stav je da Albanci ne traže da im neko garantuje mandate.
BARDHI: Ta?no. Ali prvo ako se složimo da su Albanci, kao autohtoni na svojim teritorijama, danas u Crnoj Gori, razli?iti po jeziku, istorijskoj homogenosti življenja uzduž granice sa mati?nom državom Albanijom, kulturi itd. od drugih slovenskih naroda, onda je jasno zašto je pitanje politi?ke autenti?ne zastupljenosti Albanaca veoma bitno. Nama je prihvatljivo sadašnje rješenje da u okviru Crne Gore kao jedne izborne jedinice, opštine, odnosno bira?ka mjesta, gdje žive Albanci – opstaju opština Ulcinj, opština Tuzi, odnosno odre?ena bira?ka mjesta u Podgorici i da se u opštinama Bar, Plav i Rožaje bira odre?eni broj poslanika, srazmjerno u?eš?u Albanaca u ukupnom broju stanovništva Crne Gore, konkretno pet poslani?kih mandata, primjenjivanjem principa prelivanja glasova, dodavanjem dobijenih glasova izbornih lista sa nacionalnim albanskim predznakom sa drugih bira?kih mjesta, i obrnuto drugim izbornim listama koje su dobile glasove na albanskim bira?kim mjestima.

Podsje?am, na zahjev nas dvojice poslanika albanskih partija, Skupština Crne Gore je 1. septembra 1997. usvojila Zaklju?ak o autenti?noj zastupljenosti Albanaca i potpisan je Sporazum o minimumu demokratskih principa za razvoj demokratske infrastrukture u Crnoj Gori, od strane parlamentarnih stranaka i Vlade. Sporazum su potpisali DPS- Milica Pejanovi? – ?uriši?, Narodna stranka – Novak Kilibarda, Liberalni savez – Slavko Perovi?, Stranka demokratske akcije – Harun Hadži?, Demokratski savez u Crnoj Gori – Mehmet Bardhi, Demokratska unija Albanaca – Bajram Redža, Socijaldemokratska partija – Žarko Rak?evi? i u ime Vlade Milo ?ukanovi?.

MONITOR: ?esto se od predstavnika albanskih partija može ?uti da su Albanci u Crnoj Gori diskriminisani…
BARDHI: To je posebna tema, koja traži dublju analizu. Ali ta?no je da Albanci u Crnoj Gori, nisu ravnopravni. Diskriminisani su u skoro svim oblastima, negdje manje, negdje više. Albancima nije omogu?eno da sami odlu?uju o svojoj sudbini, o razvoju svojih podru?ja, o rukovo?enju i raspolaganju svojim prirodnim resursima, o lokalnoj i regionalnoj organizaciji.
Nažalost, to ne kažu sve albanske partije. Poslušnost vlastima za rad li?nih privilegija je evidentna i za to ?e oni biti odgovorni. Podani?kim odnosom se ne rješava albansko pitanje. Demokratski i produktivni odnos može biti jedino partnerski odnos. Svaka crnogorska vlast je imala svog Albanca. Ali time nije riješila ni albansko pitanje, ni crnogorsko- albanske odnose. A ,,svoji Albanci” su našli pripadaju?e mjesto u istoriji. Nažalost, diskriminacija po?inje tamo gdje bi trebalo da po?inje demokratija, prilikom predlaganja zakonskih tekstova – u Vladi i prilikom usvajanja tih zakona, koji mnogi imaju diskriminišu?e norme i rješenja, a to se radi u parlamentu glasa?kom mašinerijom.

MONITOR: Optužili ste vlast da na osnovu nacionalne i politi?ke pripadnosti diskriminiše pripadnike manjinskih zajednica prilikom zapošljavanja.
BARDHI: Zastupljenost Albanaca u mnogim državnim pa i opštinskim organima je simboli?na, dok ih u mnogim uopšte nema – u sudstvu, tužilaštvu, u policiji, u Vladi itd. Ni iz daleka nije realizovana proporcionalna zastupljenost, koja je sada i ustavna obaveza.

MONITOR: Da li je ta?no da je vladaju?a koalicija Albance isklju?ila iz procesa evropskih integracija?
BARDHI: Kada bi neko analizirao sastav raznih radnih tijela, koje je formirala Vlada, vidjelo bi se da je to drasti?no na štetu Albanaca. Evro-atlanske integracije smo podržali od samih po?etaka, kada su 90-tih godina ovi Evropu posmatrali iz pti?je perspektive. Jedan od parametara za integracije je i ispunjavanje obaveza iz domena manjinskih prava. Nije mi jasno kako ?e biti to mogu?e bez u?eš?a predstavnika abanske manjine.

MONITOR: I dalje je aktuelan zahtjev da Tuzi dobiju status opštine i da ne budu, kako ste jednom rekli, ,,podgori?ki privezak”. Kakve su šanse da taj zahtjev ostvarite?
BARDHI: Životna potreba gra?ana Malesije je da sami odlu?uju o životnim interesima. I ovo je ?isto politi?ko pitanje, iako vlast ho?e da manipuliše kao da je to ekonomsko pitanje. Sve opštine u Crnoj Gori nastale su kao proizvod politi?kih odluka i zašto bi sada u slu?aju Tuzi bilo druga?ije. Ova vlast nema više nijednog valjanog razloga ni argumenata da to odbije.

MONITOR: Zašto se zalažete za decentralizaciju vlasti, odnosno vra?anje ingerencija opštinama, konkretno u Ulcinju?
BARDHI: Bez decentralizacije vlasti nema ni ostvarivanja manjinskih prava. Vra?anjem nadležnosti opštinama umnogome bi se otvorilo polje da manjine ostvaruju svoja prava. To je jedan o demokratskih evropskih parametara.

Morsko zlo

MONITOR: Vi tražite i preispitivanje ingerencija Morskog dobra, koje zovete – morsko zlo.
BARDHI: Vlasti iz 1992 godine su svim snagama po?ele centralizaciju. Razvlastile su skupštine i uzele u svoje ruke upravljanje nad svim profitabilnim društvenim preduze?ima, javnim dobrima i vitalnim organima lokalne samouprave. Uzeli su inspekcije, kako bi samo mogli da selektivno, netransparentnim i sumnjivim ne samo namjerama odlu?uju kome dati dozvolu za rad, za gradnju, za otvaranje firmi, za davanje koncesija itd. Preuzeli su vo?enje katastra nepokretnosti, koji je u svim demokratskim zemljama nadležnost lokalne samouprave, preuzeli su školstvo, zdravstvo, policiju, tužilaštvo, sud za prekršaje, sve fondove…Preuzeli su i primorje formiranjem preduze?e za upravljanje morskim dobrom. Ja sam ga nazvao Morsko zlo, jer je primorskim opštinama oduzeta glavna grana opstajanja. Tako je sada Podgorica postala najve?a primorska opština i jedina!? Za Albance diskriminacija je ve?a, jer je granicu Morskog dobra zacrtala Vladina komisija prema politi?kim projektima: Oduzeti što više teritorija i staviti pod svoju upravu, kako bi onemogu?ili da se opština razvija, odnosno da vlast imaju opozicione albanske partije. Tako samo na opštinu Ulcinj otpada 57 odsto teritorije kojom upravlja Morsko dobro, dok u ostalih pet primorskih opština ono ima ukupno 43% teritorije!

Kako me osudila Ranka Polovi?

MONITOR: U pripremi za ovaj razgovor rekli ste da Vas je svojevremeno osudila sadašnja državna tužiteljka Ranka ?arapi? i da se u Crnoj Gori ništa ne dešava slu?ajno. Da li biste ukratko ispri?ali zašto ste osu?eni?
BARDHI: Osamdesetih godina, kada je srpski šovinizam podigao glavu da realizuje svoje davnašnje ekspanzionisti?ke projekte prema susjedima, lavina napada i progona krenula je prema Kosovu i Albancima. Ta hegemonisti?ka lavina iz Beograda se širila u formi koncentri?nih krugova i prema Albancima u Makedoniji, Srbiji, Crnoj Gori, a i van tadašnje Jugoslavije, gdje je mogla da stigne duga?ka ruka UDB-e. Po tom famoznom ?lanu 133 KZ SFRJ optuženo je i osu?eno više hiljada albanskih intelektualaca, profesora, u?enika, studenata, službenika, radnika, pa i seljaka širom Jugoslavije. ?istka, stigla je i u Crnu Goru protiv albanskih intelektualaca. To je sprovela udbaška, politi?ko-policijska linija. Naj?eš?e se to zvalo ,,politi?ka diferencijacija od albanskih nacionalista i iredentista”. Ustvari, to je bila hajka protiv politi?kih protivnika. Dežurni profesionalni svjedoci bili su na usluzi tužiocima. U Ulcinju zvani?no hajku je po?eo Opštinski komitet Saveza komunista. Ina?e, pritisci nada mnom su po?eli još dok sam bio u?enik, odnosno student. U to vrijeme teško da je ostao neki albanski intelektualac koji nije prošao kroz obradu službenika DB-a u njihovim kancelarijama, kojima bi najbolje pristajalo ime mu?ilišta, kafanama ili razgovorima na ulici. Interesantno je ista?i, mene je organizacija SK isklju?ila sa posla iako nikad nisam bio ?lan Saveza komunista! Po?etkom 1984. godine, nakon završetka Zimskih olimpijskih igara u Sarajevu, mene me?u prvima strpaše u zatvor. Prvo u Kotor, a onda jedno ve?e sprovedoše me u Jusova?u, u Titogradu, i potom provedoh dvije godine u spuškom zatvoru.

Da, tužiteljica mi je bila, tada gospo?ica, Ranka Polovi?, sada gospo?a ?arapi?. Sudnica – kancelarija Višeg suda u Podgorici. Nisu mi dozvolili da su?enje bude javno u velikoj sali, iako sam to izri?ito tražio. Izgleda, plašili su se naroda! Sudija – Marko Pekovi?, iz Nikši?a. DB je imala ?etiri rezervisane stolice. Trojica DB-ovaca svakodnevno su stalno bili prisutni tokom mog su?enja, a jednog dana tu je bio i ?etvrti: Nikola Damjanovi?, Avdija Grbovi? i Sreten Glendža. Dvojica porotnika i zapisni?arka. Povremeno prevodilac – gospodin Gegaj i moj branjenik, kojeg je angažovala porodica. Za moju porodicu bile su ostavljene samo tri stolice!

Pažljivi ?italac ?e primijetiti da su sudija i sudije porotnici, tužiteljka, DB-ovci, zapisni?arka – bili pripadnici jedne nacije, a ja okrivljeni, koji sam navodno govorom, verbalno ugrozio državu – Albanac.

Ništa u Crnoj Gori nije slu?ajno. Odmah nakon mog osu?ivanja svi su unaprije?eni. Tužiteljicu, uvaženu gospo?u Ranku, mogu donekle i da shvatam. Tada je bila mlada i neiskusna, a policijski pritisak, mogao sam da pretpostavim na osnovu ponašanja u ,,sudnici” i mimike, bio je jak. Ali, ako analiziramo sada optužnicu i presudu, pravna nauka bi s materijalnog, ?injeni?nog stanovišta tog predmeta optuživala njih, a ne mene. Zbog toga, red bi bio, i pravni?ki i pravni, i najviše ljudski, da Vrhovna državna tužiteljica na?e pravni lijek i ispravi tu nepravdu.

Veseljko KOPRIVICA
Monitor